Paxlavanın Tarixi

Paxlavanın tarixi minilliklər boyu müxtəlif xalqlar və mədəniyyətlər arasında formalaşmışdır. Bəzi mənbələr bu şirniyyatın köklərinin qədim Yunan və Bizans dövrünə qədər uzandığını qeyd edir. Başqa mənbələr isə paxlavanın ilkin formalarının türklərin və ərəblərin köçəri dövrlərində ortaya çıxdığını bildirir. Lakin müasir dövrdə tanıdığımız klassik paxlava – yəni incə qat-qat xəmir, şirin şərbət və bol qoz-fındıqla zənginləşdirilmiş forması – öz kamil halını məhz Osmanlı dövründə almışdır. Buna görə də paxlavanın tarixi barədə danışarkən onun ən çox inkişaf etdiyi və dünya miqyasında tanındığı dövrün Osmanlı imperiyasına aid olduğunu qəbul etmək lazımdır.

Ən Qədim Qeydlər

Paxlava ilə bağlı ən qədim Osmanlı qeydlərinə Fatih Sultan Mehmet dövrünə aid Topqapı Sarayı mətbəx dəftərlərində rast gəlinir. Qeydlərə görə, hicri 878-ci ildə (1473-cü ildə) Şaban ayında saray mətbəxində paxlava hazırlanmışdır. Bu, tarixi baxımdan çox mühüm fakt sayılır, çünki həmin dövrün yazılı sənədlərində adının çəkilməsi paxlavanın artıq xüsusi mərasimlərdə bişirildiyini göstərir.

Paxlavanın tarixi ilə bağlı ən maraqlı məlumatlardan biri də məşhur səyahətçi Evliya Çələbinin “Səyahətnamə” əsərində yer alır. O, 17-ci əsrin ortalarında Bitlis bəylərindən birinin qonağı olarkən paxlava yediyini yazır və bu deserti xüsusi tərifləyir. Bu qeydlər bizə göstərir ki, paxlava təkcə saraylarda deyil, həm də varlı və nüfuzlu ailələrin süfrələrində öz yerini tapmışdır.

Aşpazların İmtahanı

Paxlavanın tarixi yalnız şirniyyatın özündən ibarət deyil, həm də onun hazırlanma texnikası ilə bağlıdır. Osmanlı saraylarında işləyən aşpazlar yeməklərlə yanaşı, paxlava xəmirinin incəliyinə görə də sınanırdılar. Əfsanələrə görə, ustad aşpazların hazırladığı xəmir o qədər nazik olmalı idi ki, altına qoyulan kağızdakı yazılar oxunabilsin. Bu ənənə göstərir ki, paxlava yalnız dadı ilə deyil, həm də hazırlanma texnikası ilə yüksək sənət əsərinə çevrilmişdir. Deməli, paxlavanın tarixi həm də kulinariya ustalığının inkişaf tarixi ilə sıx bağlıdır.

Paxlava Alayı

17–18-ci əsrlərdə Osmanlı sarayında çox maraqlı bir ənənə mövcud idi. Ramazan ayının 15-ci günündə sultanın əmri ilə Yeniçəri əsgərlərinə xüsusi olaraq paxlava paylanardı. Bu mərasim “paxlava alayı” adlanırdı və hər il təkrarlanaraq bir ənənəyə çevrilmişdi. Əsgərlərə təqdim edilən paxlavalar gümüş sini və mis qablarla daşınır, təntənəli şəkildə təqdim olunurdu. Bu hadisə bir tərəfdən Osmanlı sarayının zəngin mətbəxini, digər tərəfdən isə paxlavanın cəmiyyət həyatındakı xüsusi yerini göstərir. Beləliklə, paxlavanın tarixi sadəcə şirniyyat tarixi deyil, həm də sosial və mədəni ənənələrin ayrılmaz hissəsidir.

Günümüzdə Paxlava

Zaman keçdikcə paxlava Osmanlı sərhədlərini aşaraq bütün Yaxın Şərq, Qafqaz və Balkan xalqlarının mətbəxinə daxil oldu. Bu gün paxlava həm Türkiyədə, həm Azərbaycanda, həm də bir çox digər ölkələrdə ən sevilən desertlərdən biri sayılır. Azərbaycanda paxlava xüsusilə Novruz bayramının simvolu kimi dəyərləndirilir. Bayram süfrəsinin bəzəyi olan paxlava ailəvi birlik, şirinlik və bolluq rəmzi kimi qəbul edilir. Həmçinin toy, nişan və müxtəlif şənliklərdə də paxlava xüsusi yer tutur. Bununla da paxlavanın tarixi ənənə ilə bu gün arasındakı körpünü möhkəmləndirir.

Paxlava Sözünün Mənşəyi

“Paxlava” sözünün özü də maraqlı tarixə malikdir. Alimlər hesab edir ki, bu söz türk mənşəlidir. Keçmiş türkcədə “baklagu” və ya “baklagi” formalarında istifadə olunmuşdur. Həmçinin, xəmir açmaq üçün istifadə edilən “oxlov” sözünün də köhnə türkcədə “oklağa” və ya “oklağu” şəklində işlənməsi göstərir ki, bu desert türk mədəniyyəti ilə sıx bağlıdır. Deməli, paxlavanın tarixi yalnız dadlı qat-qat şirniyyatla deyil, həm də dil və mədəniyyət tarixi ilə bağlıdır.

Osmanlı Mətbəxində Yeri

“Osmanlı mətbəxində paxlava necə ortaya çıxdı?” sualına cavab vermək üçün həm yazılı mənbələrə, həm də tarixi faktlara nəzər salmaq lazımdır. Fatih Sultan Mehmet dövründə Topqapı Sarayında bişirilən ilk qeydli paxlava, Evliya Çələbinin səyahətnaməsində yazdıqları və Seyyid Vehbinin əsərlərindəki təsvirlər bu desertin Osmanlı saray mətbəxində çox böyük nüfuza sahib olduğunu sübut edir. Əslində, paxlavanın tarixi burada zirvəyə çatır. Çünki bu dövrdən sonra paxlava təkcə saraylarda deyil, həm də xalq arasında yayılaraq hər kəsin sevimli şirniyyatına çevrilmişdir.

Nəticə

Nəticə etibarilə, paxlavanın tarixi qədim dövrlərə qədər uzansa da, onun mükəmməl forma və ləzzətini Osmanlı dövründə tapdığını söyləmək ən doğru yanaşmadır. Bugünkü Azərbaycan paxlavası isə bu zəngin tarixi ənənəni yaşadan və davam etdirən ən qiymətli şirniyyatlardan biridir. Novruz bayramında süfrələrin bəzəyi olan paxlava həm milli kimliyimizin bir hissəsi, həm də mədəni irsimizin davamıdır. Bu səbəbdən paxlavanın tarixi sadəcə bir şirniyyatın tarixçəsi deyil, eyni zamanda xalqımızın ənənələrinin, zövqünün və qonaqpərvərliyinin canlı göstəricisidir.